جشن آذرگان
آتشكده آذر فرنبغ- فيروز آباد ، فارس
جشن آذرگان برابر است با آذر روز از ماه آذر برابر با ۹ آذر در گاهشماری ایرانی می باشد.
به مناسبت برخورد روز آذر و ماه آذر در این روز ،مطابق معمول هر ماه پس از برخورد روز و ماه هم نام، جشنی موسوم به جشن آذرگان برگزار می شود.
آذر نهمین روز از هر ماه در گاهشماری اوستایی است و ماه نهم هر سال ،که با آگاهی از سی و یک روزه بودن ماه های کنونی در نیمسال نخست بهار و تابستان ، جشن آذرگان برابر با سوم آذر ماه در گاهشمار نوین می باشد.
روز نهم هر ماه «آذر» یا «اَتر»(Atar) نام دارد؛ آذر ایزد ِویژه ی همه ی آتش هاست و از احترام ویژه ای نسبت به سایر آخشیج ها (عناصر) برخوردار می باشد و «جشن آذرگان» جشنی دیگر از جشن های آتش است در گرامیداشت این آخشیج و ایزد منسوب به آن.
در صفحه ۲۵۶ ترجمه ی آثارالباقيه از ابوريحان بیرونی درباره ی این جشن آمده است :
«... روز نهم آذر عيدی است که به مناسبت توافق دو نام آذرجشن می گويند و در اين روز به افروختن آتش نيازمند می باشند و اين روز جشن آتش است و بنام فرشته ای که به همه ی آتش ها موکل است ناميده شده، زرتشت امر کرده در اين روز آتشکده ها را زيارت کنند و در کارهای جهان مشورت نمايند ...»
در «فرهنگ جهانگیری»، «برهان قاطع»، «مروج الذهب مسعودی» و «المدخل فی صناعة احکام النجوم» از کیا کوشیار ابن لبان با شهری جیلی، این جشن را «آذرخش» نوشته اند.
در جشن های آتش مردم روی بام خانه ها آتش افروخته و آن روز را با شادی و شادمانی و پایکوبی و نیایش و فرآوری خوراک های ویژه و «آفرینگان خوانی» جشن می گیرند.
نزد ایرانیان، جشن آذرگان از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و همچون نوروز و مهرگان بر آن ارج می نهاده اند. در این روز آتشکده ها را آراسته و آذین بندی می کردند و در آن جایگاه مقدس مراسم ویژه ای برای جشن برگزار می کردند. نظافت و پاکیزگی، از جمله ستردن موی و چیدن ناخن در این روز نیک بود و معتقد بودند در این روز مشاوره و رایزنی درباره ی امور و دشواری ها به نتیجه ی مطلوب می انجامد.
آتش به طور عموم از روزگاران بسیار کهن تا به امروز مورد توجه همه ی اقوام روی زمین بوده و هر قوم و طایفه ای به شکلی آن را ستوده اند.
دانشمند آلمانی «شفتلویتز»(Sheftelwitz) در کتاب خود «آیین قدیم ایران و یهودیت» نوشتار بسیار مفیدی در این باره دارد و نشان می دهد که چگونه همه ی ملل جهان از هر نژاد آتش را می ستایند و از متمدن ترین کشورها در اروپا تا وحشی ترین قبایل آفریقایی در ستودن این عنصر درخشان با یکدیگر شریک هستند.
در نزد هندوان نیز، «آگنی»(Agni) اسم آتش و نام پروردگار آن است و در «ریگ ودا»ی هندوان و اوستای ایرانیان اسم پیشوای دینی هر دو دسته از آریایی ها، «اَتره ون»(Athravan) می باشد که به مانک آذربان و آن کسی که از برای پاسبانی آتش گماشته می شود است.
هم چنان در «وستالیس»(Westalis) در رم قدیم دختری پاکدامن و دانا از خاندانی شریف به نگهبانی و زنده نگه داشتن آتش مقدس در معبد «وستا»(Westa) موظف بوده است و در مدت خدمتش که 30 سال بوده، می بایست با کمال پاکی و پرهیزگاری و تقدس به سر برد و نگذارد آتش مقدسی که پشتیبان دولت رم تصور می شد خاموش گردد.
در برگزاري آيين هاي زردشتي آتش مركزيت دارد. در اين دين، سه گروه آتش مقدس آييني وجود دارد به نام هاي آتش بهرام، آتش آدِران و آتش دادگاه . آتش بهرام قداست خاصي دارد؛ براي اين كه با تشريفاتي طولاني آماده مي شود. شانزده آتش را از منابع مختلف جمع آوري مي كنند و آنگاه 1128 بار آن را تطهير مي كنند، يعني هيزم را روي آتش مي گيرند؛ وقتي با گرماي آتش، اين هيزم شعله ور شد، يك مرحله تطهير انجام گرفته است. اين جريان يك سال به درازا مي كشد. تعداد آتش هاي بهرام محدود است و به مراقبت خاص نياز دارد. آتش آدران از چهار نوع آتش تهيه مي شود و اين آتش را هم با آن كه اهميت كمتري از آتش بهرام دارد، روحانيان پاسداري مي كنند. اما از آتش دادگاه حتي يك غير روحاني نيز مي تواند نگهداري كند.
علاوه بر آتش هاي آييني، تقسيم بندي ديگري از آتش در اوستا آمده است. بنابر يسناي 17، بند 11، در جهان پنج گونه آتش مينوي هست:
1 . آتش برزيسوه (Barzisavah) كه در برابر اورمزد مي سوزد.
2 . آتش وهوفريانه (Vohufrayana) كه در تن مردمان و جانوران جاي دارد (به عبارتي: غريزه)
3 . آتش اوروازيشته (Urvazishta) كه در گياهان است.
4 . آتش وازيشته (Vazishta) كه در ابرهاست (به عبارتي: آذرخش). در اسطوره تيشتر، ايزد باران، او به هنگام نبرد با ديواپوش (ديو خشكسالي)، گرز خود را بر همين آتش مي كوبد و از شراره اين آتش است كه ديو سپنجروش Spanjarush، همكار ديواپوش، از وحشت خروشي بر مي آورد و هلاك مي شود (نماد رعد و برق پيش از باران تند).
5 . آتش سپنيشته (Spanishta) كه در كانون هاي خانوادگي جاي دارد.
به جز اين دو گونه تقسيم بندي، سه آتش يا آتشكده بزرگ اساطيري نيز وجود داشته كه عبارت بودند از: آذر فَرَنْبَغ (آتش موبدان)، آذر گُشْنَسْبْ (آتش ارتشتاران) و آذر بُرزين مهر (آتش كشاورزان). اين سه آتشكده را سه قهرمان زميني، به ترتيب جمشيد در فارس، كيخسرو در آذربايجان و كي گشتاسب در خراسان تاسيس كردند. در دوره ساساني آتشكده هايي با اين نام ها وجود داشته است كه در روايت ها اصل آنها را از اين آتش هاي اساطيري دانسته اند. براي شخصيت مينوي آتش در اوستا اسطوره هايي نقل شده است كه زيباترين آن، داستان ستيز اين ايزد با ضحاك (اژي دهاك) سه سر، شش چشم و سه پوزه بد آيين است بر سر فرّه ايزدي. هنگامي كه جمشيد، پادشاه آرماني اساطيري ايران مرتكب گناه شده و غرور بر او چيره مي شود، فرّه ايزدي (نيروي آسماني كه در وجود او به وديعه نهاده شده بود) از او مي گريزد. اين فرّه در سه نوبت و در سه بخش به شكل مرغي به پرواز در مي آيد. بخش اول را مهر دريافت مي كند كه بر همه سرزمين هاي اهورايي سلطه مي يابد. دومين بخش نصيب فريدون مي شود كه بر اژي دهاك پيروز مي شود. سومين بخش را گرشاسب دلاور كه اژدهاي شاخدار و زيان بخشان ديگر را نابود مي كند، نصيب مي برد. پيش از آن كه فريدون بر فرّه دست يابد، اژي دهاك (ضحاك) ويرانگر براي دستيابي به فره ايزدي مي تازد و آتش سعي در نجات آن دارد. ستيزي ميان اين دو در مي گيرد و همچون دو پهلوان به رجزخواني با يكديگر مي پردازند. اژي دهاك تهديد مي كند كه هرگز نخواهد گذاشت آتش روي زمين بدرخشد و آتش تهديد مي كند كه اگر اژي دهاك بر فره دست يابد چنان بر پشت و دهان او آتش خواهد افروخت كه تاب راه رفتن نداشته باشد و آنچنان اژي دهاك را وحشت زده مي كند كه او دست پس مي كشد. به اين ترتيب، فرّه نجات مي يابد و به درياي فراخكرد (درياي بي انتهاي كيهاني در اساطير ايران كه در كنار البرز است و يك سوم زمين را در بر مي گيرد) مي رود. تا سرانجام فريدون بر آن دست مي يابد.
هنگامي كه زردشت مي خواهد گشتاسب را به دين خود فراخواند، با بيست و يك نسك اوستا و سَرو هميشه سبز و آتش هميشه روشن به دربار گشتاسب مي رود و معجزات خود را به او عرضه مي كند. سرانجام براي ثبات بخشيدن به ايمان گشتاسب كه هنوز ترديدي در خاطرش هست، بهمن و ارديبهشت امشاسپند و ايزد آتش خود را به او مي نمايند و ترديد را از انديشه او مي زدايند.
به اين ترتيب، ايزد آتش در اشاعه دين زردشت نيز نقش مهمي داشته است. در اساطير ايران، خداوند در شش نوبت پيش نمونه هاي شش پديده اصلي آفرينش را مي آفريند كه عبارتند از: آسمان، آب، زمين، گياه، جانور و انسان. اما اين اعتقاد نيز وجود داشته كه آفريده هفتمي هم هست و آن «آتش» است. هر چند وجود آتش پيدا و محسوس است اما چون «در همه چيز پراكنده است» (گزيده هاي زادسپرم)، بنابراين در شش آفرينش ديگر نيز ساري و جاري است. نه تنها تخم و بذر همه جانداران (گياهان و حيوانات) از آتش اشتقاق يافته بلكه آتش در رگ و ريشه زمين نيز وجود دارد. اگر ريشه گياهان در زمستان از سرما خشك نمي شود و آب چشمه ها در زمستان گرم است به اين سبب است. آتش در آسمان نيز هست. زيرا برقي كه مي زند آتش است. خود خورشيد طبيعتي آتشين دارد كه مي تواند گرما و نور بدهد. اين آتش فروزان از روشنايي بي كرانه كه جايگاه اهورامزداست و در بالا لبه آسمان قرار دارد، مي آيد (بند هشن).
در دعاي «آتش نيايش»، آتش را باشنده خانه مردمان (نمانا ناهو مَشيا كَنام) مي دانند. به آن آتش بايستي «هيزمي كه هست خشك و در روشنايي نگريسته شده» و بوي شايسته (بويده) و خوراك شايسته (فِتوَه) رساند.
«آتش چشم دوخته است به دست هاي همه گذركنندگان. چه چيز مي آورد دوست براي دوست؟ دوست گذر كننده براي دوست يكجانشين. كاش دوست براي دوست بياورد هيزم از راه اَشويي بريده شده، يا بَرسَم از راه اَشويي گسترده شده يا چوب انار از براي او. پس آفرين كند آتش اهورامزدا داده» (آتش نيايش، بند 14).
اتاقي كه آتش مقدس در آن مي سوزد، چهارگوش است و به سه طرف (غرب، شمال و شرق) پنجره دارد تا غير روحانيان بتوانند آيين نيايش را دنبال كنند و پرستش خودشان را به جا آورند. مردم از ورودي غربي وارد مي شوند. (ردّ پاي بناي آتشكده ها را در معماري ايران پس از اسلام در ساختمان بسياري از مسجدها مي توانيم ببينيم، از اين جمله است مسجد جامع فَهرَج يزد).
در وسط آتشكده، روي يك ميز سنگي، ظرفي فلزي وجود دارد كه آتش در آن نگهداري مي شود (آتشگاه) و همچون شاهي مورد احترام قرار مي گيرد.
همچون ساير عناصر آفريده خداوند (آب و باد و خاك)، آتش نيز بايد به دور از ناپاكي ها باشد. از اين رو، زردشتيان هيچ گاه آتش را به كثافات نمي آلايند. جسد و لاشه را در آتش نمي سوزاند و حتي مراقبند كه بخار دهان و نفس به آتش نرسد. به همين جهت سيگار و قليان كشيدن نزد زردشتيان نارواست.
از اين گذشته، در نمازهاي پنج گانه كه زردشتيان هر روزه به جا مي آورند، قبله آنان روشنايي و نور است به هر شكلي كه تجلي نمايد.
احترام گذاشتن به آتش و رو به سوي نور نماز خواندن باعث شده عده اي كه از فلسفه اين دين اطلاع نداشتند، زردشتيان را «آتش پرست» بخوانند. خود كلمه «آتش پرست» يعني «كسي كه از آتش پرستاري و نگهداري مي كند» و اصلا در مفهوم جايگزين كردن آتش با خداي يكتا نيست اما به غلط چنين مفهومي از آن استنباط شده است. حال آن كه مي دانيم خداي يگانه در نزد زردشتيان با نام «اهورامزدا» خوانده مي شود و اگر آنان تجلي خداوند را در نور مي دانند، مشابه اين امر را در اديان ديگر نيز مي يابيم. در قرآن مجيد، سوره نور، آيه 35 آمده است: «اللّهُ نور السموات و الارض» (خداوند نور آسمان ها و زمين است). در انجيل، رساله اول يوحنا، باب اول، آيه 5 مي خوانيم: «اين پيغامي است كه ما از او شنيده و اينك به شما بازگو مي كنيم كه خداوند نور محض است و ظلمت و تيرگي در او به كلي وجود ندارد.»در تورات، سفر خروج، باب سوم، آيه هاي 1 _ 5 مي نويسد: «اما موسي گله پدر زن خود، يَترون (Yatrun)، كاهن مديان (Median) را شباني مي كرد و گله را بدان طرف صحرا راند و به حوريب (Hoorib) كه جبل الله باشد، آمد. فرشته خدا در شعله آتش از ميان بوته اي ظاهر شد و چون او نگريست اينك آن بوته به آتش مشتعل است اما سوخته نمي شود و موسي گفت اكنون بدان طرف شوم و اين امر غريب را ببينم كه بوته چرا سوخته نمي شود. چون خداوند ديد كه براي ديدن مايل بدان سو مي شود، از ميان بوته ندا در داد و گفت: «اي موسي اي موسي. گفت: لبيك. گفت: بدينجا نزديك مشو و نعلين خود را از پاهايت بيرون كن زيرا مكاني كه در آن ايستاده اي زمين مقدس است و من خداي تو هستم.»همين موضوع در قرآن، سوره طه، آيات 10 _ 13 نيز آمده است. در آيات 11 و 12 اين سوره مي خوانيم: «چون موسي به آن آتش نزديك شد، ندا شد كه اي موسي، من پروردگار توام، تو نعلين از خود به دور كن كه اكنون در وادي مقدس قدم نهادي.»
زردشت نيز در يسنا، كرده 32، بند 2 مي گويد: «به آنان اهورامزدا، پروردگاري كه با پاك منشي پيوسته و با نور يكسان است، با خشترا (شهرياري) پاسخ دهد.»
از تمام اين آيات آسماني چنين بر مي آيد كه كليه پيامبران بزرگ خداوند يكتا را نورالانوار و فروغ بي پايان يا شعله فروزان مي دانند.
در تمام اديان نيز براي پرستش خداي يكتا قبله معين شده است تا تمام پيروان مذهب كه در محلي اجتماع كردهاند، يكنواخت به يك سو رو كنند و يكدل و يك زبان به پرستش بپردازند و با تمركز به سويي معين بر خيالات نفساني و تمايلات شيطاني خود غلبه كنند و به اين ترتيب، راز و نياز خود را به خالق كل بهتر برسانند. قبله مسلمانان كعبه است. ساختمان كليساي مسيحيان طوري است كه محراب آن هميشه رو به مغرب است و در نتيجه مسيحيان هنگام نماز رو به سوي مشرق مي كنند. يهوديان هنگام نماز رو به سوي بيت المقدس دارند. قبله زردشتيان هم نور است.
پروفسور طاهر رضوي، از دانشمندان مسلمان هندي و استاد دانشگاه كلكته نيز در كتاب خود به نام «پارسيان اهل كتاب اند» به مقايسه دين زردشت با ساير دين هاي آسماني مي پردازد و توضيح مي دهد كه در قرآن و تورات هم بارها از آتش و فروغ ستايش شده است. او همچنين در قياس مناسك زردشتي در احترام به آتش و مراسم حج در ميان مسلمانان، مي گويد: «كساني كه خارج از دايره اسلام اند، چون مي بينند كه حجاج بيت الله الحرام در زمان زيارت كعبه مقدسه، حجرالاسود را از روي شوق و شعف بوسيده و قبله خود ساخته و موافق آداب مخصوص زيارت، پاره اي آيات و ادعيه عربي تلاوت مي كنند، ما را هم سنگ پرست گمان مي كنند. ليكن شبهه نيست كه ما اين سنگ را پرستش نميكنيم بلكه در موقع زيارت مكه آن را مقدس شمرده و به آن فقط احترام مي گذاريم. پارسيان (زردشتيان ساكن هند را مي گويند.) را حال بدين منوال است. آنها هم هرگز آتش را پرستش نميكنند بلكه آن را احترام مي گذارند.»
منابع:
_آذر گشسب، موبد اردشير؛ «خُرده اوستا»، تهران: چاپ راستي، 1354.
_ آموزگار، ژاله؛ «تاريخ اساطيري ايران»، تهران: سمت، 1380.
_ بويس، مري؛ «تاريخ كيش زرتشت»، ترجمه همايون صنعتي زاده، تهران: توس، 1374.
_ پورداود، ابراهيم؛ «يشت ها»، ج 1، تهران: طهوري، 1347.
_ كريستن سن، آرتور؛ «نمونه هاي نخستين انسان و نخستين شهريار در تاريخ افسانه اي ايرانيان»، ترجمه و تحقيق: ژاله آموزگار و احمد تفضلي، تهران: نشر چشمه، 1377.
_ ويدن گرن، گئو؛ «دين هاي ايران»، ترجمه منوچهر فرهنگ، ويراسته آرزو رسولي، تهران: آگاهان ايده، 1377
از دیگر جشنهای آذر ماه جشن شب چله ـ شب یلدا ـ زاد روز میترا(آناهیتا) در روز سی آذر می باشد.
برای آگاهی بیشتر از نام روزها و ماه ها و جشن های ایرانی به آدرس های زیر در همین وبلاگ مراجعه فرمایید: