رابرت انتونی ايدن

رابرت انتونی ايدن، دولتمرد انگليسی كه نام او مكررا در تاريخ معاصر ايران آمده است ، ۲۴ دی ۱۳۵۵ خورشیدی برابر با 14 ژانويه 1977میلادی ، دو روز پس از هفتاد و نهمين زادروزش درگذشت. وی كه ده سال وزير امورخارجه انگلستان و 21 ماه نخست وزير اين كشور بود زبان فارسی، تاريخ سياسی و تاريخ ادبيات ايران را در دانشگاه آكسفورد فرا گرفته بود و رساله يک کنفرانس او در کلاس (پرزنتيشن ـ تکليف درسی) در تفسير يك شعر فارسی با مضمون به دو چيز گيرند مر مملكت را؛ يكی زعفرانی و پرنيانی (تطميع کردن و رشوه دادن به مقامات موثر و فرماندهان نيروها ـ زعفرانی يعني سکه طلا و پرنيانی به معناي هديه از پارچه های گرانبها) و دگر، آهن آبديده يمانی (شمشير و راه جنگ)، هنوز مورد استفاده قدرتمداران جهانی است (دو نمونه آن؛ اشغال نظامی آسان ايران در شهريور 1320 و در سال 2001 ، بركنار كردن طالبان از حکومت در افغانستان).
وی به عنوان وزير امور خارجه چرچيل از طراحان نقشه اشغال نظامی ايران، بركنارکردن رضاشاه كه ملی گرايی پيشه ساخته بود و سپس روی كار آوردن پسرش بود كه از ديدگاه ايدن مردی ترسو، مطيع قدرت بالادست، علاقه مند به بله قربان شنوی و شنيدن تملق بود و تمايل به خوش گذرانی داشت. ايدن يک امير زاده انگليسی صاحب لقب و يک محافظه کار بود.
ايدن در يك مصاحبه در دهه 1960، يك مورد از ايام سخت خدمت دولتی خود را درگيری با دكتر مصدق بيان داشته و گفته بود كه مصدق به هيچ صراطی جز تامين حقوق كامل و حاكميت ايران مستقيم نبود و در اين راه حاضر به كوچكترين گذشت نمي شد. وی در همين مصاحبه از سياست معتدل هری ترومن رئيس جمهوری وقت آمريكا و دين آچسن وزير امور خارجه او در قبال دكتر مصدق انتقاد كرده و اين سياست را باعث طولانی شدن مسئله ايران و در نتيجه پيدايش تحول مشابهی در مصر خوانده بود (روی كار آمدن ناصر و ملی كردن آبراه سوئز كه منجر به كناره گيری ايدن در 1956 شد). ایدن در عين حال گفته بود كه همراهی آيزنهاور و وزير خارجه اش دالس با مساعی مربوط يه بركناری دكتر مصدق (براندازی 28 امرداد ۱۳۳۲ خورشیدی) به خاطر انگلستان نبود بلكه اين دو تن می خواستند آمريكا جاي انگلستان را در خاورميانه بگيرد و به انگلستان نقش بازيگر دوم داده شود. ايدن در 1952 با "کلاريسا" 32 ساله برادر زاده چرچيل كه 20 سال جوانتر از او بود ازدواج كرد و يكی از شوخی های سياسی دكتر مصدق اين بود كه به مناسبت اين ازدواج گفته بود: چه خوب است كه ماه عسل اين مرد (ايدن) دائمی شود تا به دور از توطئه های او، ما فرصت داشته باشيم كارمان را بكنيم.
ايدن که در 36 سالگی وزير امورخارجه انگلستان شده بود و در دهه 1930چند ملاقات با هيتلر و موسولينی داشت گفته است که بر خلاف تصور عمومی، موسولينی مذاکره کننده ای آرام و خونسرد بود، ولی به آسانی و بدون ملاحظه زير قول هايش می زد او به هيچيک از تعهدات خود در قبال منطقه مديترانه و اتيوپی که به انگلستان سپرده بود عمل نکرد و از اتيوپی به سومالی و نقاط اطراف تعرض کرد و در مديترانه از آلبانی و يونان چشم برنداشت؛ سرزمين آلبانی را تصرف و به يونان تعرض کرد. هيتلر شخصيت ديگری داشت؛ قول نمی داد و تعهد نمی سپرد. هيتلر برای گفتن بله؛ آنقدر اما، اگر و مگر و پيش نياز (پيش شرط) مطرح می ساخت که به گرفتن توافق از او نمی ارزيد. هيتلر از بکار بردن سريع آن چه که در دسترسش بود و امکانات آلمان پرهیز نمی کرد و همين خصيصه سبب شده بود که در دل ساير دولت ها هراس افکند. ايدن و هيتلر در سال 1918 (آخرين سال جنگ جهانی اول ) به عنوان دو نظامی متخاصم در جبهه "سم" با هم جنگيده بودند.
اين نکات (جملات قصار ) از ايدن به يادگار مانده است:
- صلح به هر بها مانع جنگ نمی شود.
- کوتاه آمدن در مذاکرات، اشتهای طرف مقابل را افزايش می دهد.
- جنگ، بايد پس از شکست همه تلاش های سياسی مورد بررسی قرار گيرد زيرا که نتيجه بکار بردن سرباز قابل پيش بينی نيست.
ـ پيش از ورود به جنگ، بايد راه خروج از آن را پيدا کرد.